Απάντηση: 12 Δεκεμβρίου η τελευταία ημέρα άρνησης δωρητού οργάνων
Απόσπασμα:
Αρχική Δημοσίευση από victorakos
ΤΑΥΤΙΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟ ΤΕΛΟΣ Ο ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ;
Γράφει ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗΣ*
O θάνατος είναι ένα βιολογικό φαινόμενο και πρέπει να έχει εφαρμογή σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς, φυτικούς και ζωικούς. Τα κριτήρια του θανάτου, όμως, είναι δυνατόν να είναι διαφορετικά για τους διάφορους οργανισμούς. Το κατάλληλο κριτήριο θανάτου για τα θερμόαιμα ζώα είναι η οριστική διακοπή της κυκλοφορίας οξυγονωμένου αίματος, η οποία ακολουθείται από απώλεια της ακεραιότητας των κυτταρικών μηχανισμών από τους οποίους εξαρτάται η ζωή και από την έναρξη της αποσύνθεσης.
Ο θάνατος των ανθρώπων είναι ένα αντικειμενικό βιολογικό φαινόμενο και είναι δυνατόν να ορισθεί ως η αμετάκλητη διακοπή της λειτουργίας του οργανισμού, θεωρουμένου ως ενιαίου όλου. Το κατάλληλο κριτήριο διάγνωσης του θανάτου στον άνθρωπο είναι η μη αναστρέψιμη διακοπή της κυκλοφορίας οξυγονωμένου αίματος.
Όπως είναι γνωστό, μέχρι το έτος 1968 το κριτήριο διάγνωσης του θανάτου του ανθρώπου ήταν η μη αναστρέψιμη διακοπή της κυκλοφορίας του αίματος και της αναπνευστικής λειτουργίας. Το έτος 1968 η ad hoc επιτροπή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Harvard των ΗΠΑ (Ad hoc Harvard Committee) εισηγήθηκε την αποδοχή ενός νέου, νευρολογικού, κριτηρίου θανάτου. Σύμφωνα με το κριτήριο αυτό, νεκροί είναι οι ασθενείς οι οποίοι ευρίσκονται σε βαθύ, μη αντιδρών, απνοϊκό κώμα και στους οποίους δεν υπάρχει «ευδιάκριτη» δραστηριότητα του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος («εγκεφαλικός θάνατος», «ε.θ.»).
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι ο καθηγητής R. Adams -στον οποίο η προαναφερθείσα επιτροπή ανέθεσε την εξεύρεση κατάλληλου νευρολογικού κριτηρίου για το νέο (νευρολογικό) ορισμό του θανάτου- έγραφε ότι στον «ε.θ.» υπάρχει πλήρης αδυναμία πρόσληψης ερεθισμάτων και απόκρισης σ'αυτά, η οποία αφορά όλες τις αποκρίσεις, δηλαδή του εγκεφάλου, του εγκεφαλικού στελέχους και του νωτιαίου μυελού. Ετσι, σύμφωνα με την επιτροπή του Harvard, οι «εγκεφαλικώς νεκροί» («ε.ν.») δεν εμφανίζουν κινήσεις ούτε οποιοδήποτε αντανακλαστικό.
• Ποιοι λόγοι επέβαλαν την αλλαγή της έννοιας του θανάτου;
Είναι πολύ ενδιαφέρον να γίνει γνωστό ότι οι λόγοι για τους οποίους η προαναφερθείσα επιτροπή (Ad hoc Harvard Committee) εισήγαγε την έννοια του «ε.θ.» ήταν, πρώτον, για να ελαττωθεί το «φορτίο» των συγγενών και των Μονάδων Εντατικής θεραπείας (ΜEΘ) από τους ασθενείς αυτούς, οι οποίοι δεν είχαν προοπτική αποκατάστασης, και δεύτερον, γιατί, αν εξακολουθούσε να ισχύει το παλαιό κριτήριο θανάτου, θα υπήρχαν διαφωνίες για τη λήψη ζωτικών οργάνων από τους «ε.ν.» ασθενείς προς μεταμόσχευση.
Ο πρόεδρος της ad hoc επιτροπής του Harvard, Henry Beecher, ήταν πολύ αποκαλυπτικός όταν έγραφε ότι η επιλογή του ορισμού του θανάτου είναι μια αυθαίρετη επιλογή και ότι ζωή είναι το να μπορείς να λειτουργείς.
Βλέπει επομένως σαφώς ο απροκατάληπτος μελετητής του θέματος ότι η έννοια του «ε.θ.», ως έννοια ταυτόσημη με το θάνατο, αναδύθηκε για καθαρά ωφελιμιστικούς λόγους. Εδώ πρέπει να λεχθεί ότι, ήδη από το 1959, Γάλλοι ιατροί είχαν μεν περιγράψει την κλινική εικόνα του απνοϊκού, βαθέος μη αντιδρώντος κώματος με τη μεγάλη αιμοδυναμική αστάθεια, αλλά δεν ταύτιζαν την κατάσταση αυτή με το θάνατο του ανθρώπου.
Κριτήρια για τον ορισμό του «ε.θ.»: Τα κριτήρια της επιτροπής του Harvard υπέστησαν τροποποιήσεις, και έτσι το 1981 ειδική επιτροπή εμπειρογνωμόνων επί του θανάτου στις ΗΠΑ εισήγαγε τον «ενιαίο» ορισμό του θανάτου, σύμφωνα με τον οποίο ένας άνθρωπος είναι νεκρός είτε με βάση το παλαιό καρδιο-αναπνευστικό κριτήριο είτε με βάση τη μη αναστρέψιμη απώλεια όλων των λειτουργιών ολοκλήρου του εγκεφάλου, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων του εγκεφαλικού στελέχους. Το 1971 εξάλλου, δύο νευροχειρουργοί στις ΗΠΑ (Mohandas & Chou) εισηγήθηκαν ότι η απώλεια των λειτουργιών μόνο του εγκεφαλικού στελέχους είναι αναγκαία και επαρκής συνθήκη για να χαρακτηρισθεί ο άνθρωπος «ε.ν.». Την τελευταία αυτή άποψη ασπάστηκε, με δύο διαδοχικές αποφάσεις της, τη δεκαετία του 1970, και η «αγγλική σχολή», αλλά και η χώρα μας, τόσο παλαιότερα όσο και πλέον πρόσφατα με το νόμο 2737/1998.
Σύμφωνα με το θεωρητικό της «αγγλικής σχολής» C. Pallis, «ο θάνατος ορίζεται ως η μη αναστρέψιμη απώλεια της ικανότητας για αυτόματη αναπνοή σε συνδυασμό με τη μη αναστρέψιμη απώλεια της ικανότητας για συνείδηση».
Από ετών, τέλος, συζητείται η καθιέρωση της θεωρούμενης απώλειας των ανώτερων διανοητικών λειτουργιών και της συνείδησης του ανθρώπου ως αναγκαίου και επαρκούς κριτηρίου θανάτου, χωρίς να εξετάζεται εάν υπάρχουν φυτικές λειτουργίες στους ασθενείς αυτούς (higher brain formulation of death). Σύμφωνα με τους εισηγητές αυτού του κριτηρίου του θανάτου, ο θάνατος θα πρέπει ν' αντανακλά το θάνατο του ανθρώπου ως προσώπου μάλλον, παρά το θάνατο του ανθρώπου ως οργανισμού.
Εάν επικρατήσει αυτό το κριτήριο για τη διάγνωση του «ε.θ.»,τότε νεκροί θα θεωρούνται όχι μόνον οι «ε.ν.», αλλά και οι ασθενείς οι οποίοι ευρίσκονται σε μόνιμη φυτική κατάσταση και, ενδεχομένως, όλοι οι βαριά απνοϊκοί ασθενείς, των οποίων η προσωπικότητα έχει πλήρως αποδιοργανωθεί.
Ενστάσεις στην έννοια του «ε.θ.»: Μολονότι η έννοια του «ε.θ.» έχει γίνει αποδεκτή από πλείστους ερευνητές σ' όλο τον κόσμο, έχουν εκφρασθεί και αντίθετες απόψεις, τόσο παλαιότερα όσο και πρόσφατα. Έτσι έχει υποστηριχθεί ότι η έννοια του «ε.θ.», τόσο αυτή που στηρίζεται στη (θεωρούμενη) μη αναστρέψιμη απώλεια μόνο των λειτουργιών του εγκεφαλικού στελέχους (Αγγλία, Ελλάδα) όσο και αυτή που στηρίζεται στη (θεωρούμενη) μη αναστρέψιμη απώλεια όλων των λειτουργιών ολόκληρου του εγκεφάλου (ΗΠΑ), είναι μια έννοια χωρίς ακριβή κλινική ή παθολογοανατομική βάση και γι' αυτόν το λόγο τα κριτήρια διαγνώσεώς του είναι αυθαίρετα, και ότι οι «ε.ν.» δωρητές οργάνων, με οποιοδήποτε εκ των προαναφερθέντων κριτηρίων, δεν είναι νεκροί.
Ο καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Harvard, Robert Truog, υποστηρίζει ότι η έννοια του «ε.θ.» παραμένει ασυνάρτητη στη θεωρία και συγκεχυμένη στην πράξη, ενώ ορισμένοι ερευνητές θεωρούν ότι ο «ε.θ.» είναι έννοια διαφορετική απ' εκείνη του θανάτου του ανθρώπου και ότι επινοήθηκε για την απόκτηση οργάνων για μεταμοσχεύσεις. Την ίδια θέση, ότι δηλαδή η αιτία της εφεύρεσης (ή επινόησης) του «ε.θ.» ήταν η ανάγκη για εξοικονόμηση οργάνων για μεταμοσχεύσεις, διατυπώνει πρόσφατα και ο εκδότης του παγκοσμίως γνωστού ιατρικού περιοδικού «British Medical Journal».
«Εγκεφαλικώς νεκροί» ασθενείς που υποστηρίζονται σε ΜΕΘ διατηρούν τη λειτουργία της κυκλοφορίας του αίματος και διάφορες υπολειπόμενες λειτουργίες του ΚΝΣ, αφομοιώνουν τροφές, διατηρούν τις λειτουργίες της ούρησης και της αφόδευσης, επουλώνουν τραύματα, κυοφορούν (έχουν παραμείνει μέχρι 3,5 μήνες στις ΜΕΘ) και γεννούν με καισαρική τομή βιώσιμα νεογνά.
• Υπάρχουν υπολειπόμενες λειτουργίες του εγκεφάλου σε «ε.ν.» ασθενείς;
Κατά τη διάρκεια των 34 ετών αφ' ότου ως νέο κριτήριο θανάτου ορίστηκε η έννοια του «ε.θ.» έχουν υπάρξει πάρα πολλές μαρτυρίες σύμφωνα με τις οποίες έχουν παρατηρηθεί σε «ε.ν.» ασθενείς τα παρακάτω:
v Ύπαρξη υποθαλαμικών-ενδοκρινικών λειτουργιών, όπως π.χ. διατήρηση του ισοζυγίου του ύδατος, διατήρηση σταθερής της θερμοκρασίας του ασθενούς κ.λπ.
v Διατήρηση σταθερής αιμοδυναμικής κατάστασης, συνήθως για λίγες ημέρες και σπανιότερα για εβδομάδες ή και μήνες.
v Διατήρηση πραγματικής ηλεκτροεγκεφαλογραφικής δραστηριότητας, η οποία επέμενε μέχρι 168 ώρες από τη διάγνωση του «ε.θ.». Σε ορισμένες, μάλιστα, περιπτώσεις υπάρχει πραγματική ηλεκτροεγκεφαλογραφική δραστηριότητα τουλάχιστον για λίγες ημέρες, παρά το γεγονός ότι δεν ήταν δυνατόν ν' αναδειχθεί η ύπαρξη εγκεφαλικής αιματικής ροής.
v Ύπαρξη εγκεφαλικής αιματικής ροής, η οποία αναδεικνύεται καλύτερα με τη χορήγηση λιπόφιλων ραδιοφαρμάκων, τα οποία προσλαμβάνονται από ζωντανά εγκεφαλικά κύτταρα (Τc99m-HMPAO) στα εγκεφαλικά ημισφαίρια, στην παρεγκεφαλίδα και το εγκεφαλικό στέλεχος ή στα βασικά γάγγλια του εγκεφάλου.
v Μερικοί «ε.ν.» ασθενείς, κατά τη διάρκεια της χειρουργικής τομής για λήψη των οργάνων τους, εμφανίζουν σαφή αιμοδυναμική απόκριση, υπό την έννοια ανάπτυξης ταχυκαρδίας και αύξησης της συστηματικής αρτηριακής πίεσης. Έχει επίσης παρατηρηθεί σε «ε.ν.» ασθενείς άνοιγμα των οφθαλμών με ελάχιστη ανύψωση των βλεφάρων (ώστε ν' αποκαλύπτεται η αρχή της ίριδας) σαν απάντηση σε επώδυνα ερεθίσματα.
v Πολλοί «ε.ν.» ασθενείς (μέχρι 75%) εμφανίζουν αυτόματες κινήσεις (αργή ανύψωση των βραχιόνων - ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο - ρυθμική κάμψη του ισχίου και του γόνατος, στροφή της κεφαλής προς τη μία πλευρά, σταύρωμα των χειρών στο στήθος, κινήσεις των χειρών προς τον τράχηλο και την κάτω γνάθο, προσπάθεια να καθίσουν στο κρεβάτι τους κ.λπ.) συνήθως λίγα λεπτά μετά την προσωρινή ή οριστική αποσύνδεση από τον αναπνευστήρα, ακόμη όμως και στο νεκροτομείο.
Οι κινήσεις αυτές, που ονομάζονται «σημείο του Λαζάρου», έχουν χαρακτηρισθεί «σύνθετες νωτιαίες αποκρίσεις» ή «σύνθετα νωτιαία αντανακλαστικά», αλλά Αμερικανοί ερευνητές σχολιάζουν ότι δεν πρόκειται περί γνωστών αντανακλαστικών. Επιπροσθέτως, τόσο σύμφωνα με τα κριτήρια της επιτροπής του Ηarvard όσο και με τα κριτήρια της Μinnesota, δεν παρατηρούνται αυτόματες κινήσεις σε «ε.ν.» ασθενείς.
Το πλέον ενδιαφέρον είναι ότι οι κινήσεις αυτές χαρακτηρίστηκαν σχετικώς πρόσφατα, από τον καθηγητή Fred Plum, «συντονισμένες», «ημισκόπιμες» και «ημικατευθυνόμενες», διότι δίνουν σαφώς την εντύπωση ότι ενέχουν κάποιο σκοπό. Επειδή μάλιστα οι κινήσεις αυτές είναι «ενοχλητικές», όταν συμβαίνουν κατά την εγχείρηση για λήψη οργάνων από «ε.ν.» ασθενείς, συνιστάται να χορηγούνται παραλυτικά φάρμακα, για να μην εκλύονται οι κινήσεις αυτές.
v Έχει παρατηρηθεί σε «ε.ν.» η ύπαρξη ορισμένων αντανακλαστικών του εγκεφαλικού στελέχους, όπως είναι το αντανακλαστικό του μασητήρος, το στοματικό αντανακλαστικό, πλέον δε πρόσφατα και άλλες κινήσεις, αλλά συχνά και δακρύρροια κατά τη διάρκεια της τομής για λήψη οργάνων από τους ασθενείς αυτούς. Τα ευρήματα αυτά ακυρώνουν τη διάγνωση του «ε.θ.», δεδομένου ότι το εγκεφαλικό στέλεχος στους «ε.ν.» θεωρείται νεκρό, ενώ δεν είναι, αφού παρατηρούνται αντανακλαστικά τα οποία εδράζονται στο εγκεφαλικό στέλεχος.
v Για τη διάγνωση του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους ελέγχονται έξι αντανακλαστικά, από τα οποία σπουδαιότερο είναι το αντανακλαστικό της άπνοιας, που ελέγχεται με τη δοκιμασία της άπνοιας. Η δοκιμασία της άπνοιας στηρίζεται σε ανεπαρκή δεδομένα και είναι δυνατόν να είναι καθεαυτήν βλαπτική για ένα ήδη τόσο βεβλαμμένο εγκέφαλο ή ακόμη είναι δυνατόν ν' αποδειχθεί θανατηφόρος. Δεδομένου μάλιστα ότι η προαναφερθείσα δοκιμασία δεν έχει δυνητικό όφελος για τον ελεγχόμενο ασθενή, θεωρείται ότι η χρησιμοποίηση της είναι σαφώς ανήθικη.
Ο ουδός (το κατώφλι) του διοξειδίου του άνθρακος στο αρτηριακό αίμα, για να χαρακτηριστεί η δοκιμασία αυτή θετική (παθολογική), είναι τα 50mm Ηg στην Αγγλία, τα 50-55 στον Καναδά, τα 60 στις ΗΠΑ, ενώ πρόσφατα γίνεται σύσταση ο ουδός αυτός να είναι μεγαλύτερος από 100 mmHg, διότι υπήρξαν περιπτώσεις «ε.ν.» ασθενών οι οποίοι εμφάνισαν αυτόματη αναπνοή σε τιμές διοξειδίου του άνθρακος πολύ πάνω από τα 60 mm Hg30. Και ο χρόνος όμως της απνοϊκής οξυγόνωσης του ασθενούς ποικίλλει στα διάφορα πρωτόκολλα από 3-20 min.
Περαιτέρω, όπως αναγράφεται πρόσφατα, στο 41 % των χωρών ανά τον κόσμο (και στην Ελλάδα) η δοκιμασία της άπνοιας δεν εκτελείται επαρκώς σωστά (σύμφωνα με τις υποδείξεις της Αμερικανικής Νευρολογικής Ακαδημίας).
v Εχει παρατηρηθεί η ύπαρξη προκλητών δυναμικών του εγκεφαλικού στελέχους σε μικρό αριθμό «ε.ν.» ασθενών, εύρημα το οποίο επίσης ακυρώνει τη διάγνωση του «θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους».
Τέλος, σε μικρό αριθμό «ε.ν.» παιδιατρικών ασθενών έχει πράγματι παρατηρηθεί μερική ανάκτηση των λειτουργιών του ΚΝΣ, η οποία διατηρήθηκε από λίγες ημέρες μέχρι λίγους μήνες.
• Υπάρχει συνείδηση στους «ε.ν.» ασθενείς;
Σύμφωνα με την κλασική Νευρολογία η συνείδηση του ανθρώπου διακρίνεται στην εγρήγορση («arousal») και στο περιεχόμενο της συνείδησης (content of consciousness). Σύμφωνα εξάλλου με τον προαναφερθέντα ορισμό του C. Pallis, ο οποίος ισχύει και στην Ελλάδα, ο θάνατος ορίζεται ως «η οριστική απώλεια της ικανότητας για συνείδηση, σε συνδυασμό με την οριστική απώλεια της ικανότητας για αυτόματη αναπνοή». Πρέπει να διευκρινισθεί ότι «η οριστική απώλεια της ικανότητας για συνείδηση», όπως διευκρινίζεται από τον εισηγητή της C. Pallis, αφορά μόνο την εγρήγορση.
Το περιεχόμενο της συνείδησης δεν είναι δυνατόν να επισκοπηθεί και να ελεγχθεί σήμερα από την Ιατρική επιστήμη με οποιαδήποτε ιατρική δοκιμασία, διότι αυτό είναι μια υποκειμενική εμπειρία. Ο περιορισμός αυτός ισχύει πολύ περισσότερο στις περιπτώσεις των «ε.ν.» ασθενών, όπου φαίνεται ότι η εγρήγορση είναι καταργημένη και επομένως δεν υπάρχει πρόσβαση στο περιεχόμενο της συνείδησης.
Aξίζει να σημειωθεί ότι, υπ' αυτές τις προϋποθέσεις, ο προαναφερθείς ισχύων ορισμός του θανάτου στη χώρα μας είναι δυνατόν να είναι επαρκής για ζώα, τα οποία κατά τεκμήριο στερούνται του περιεχομένου της συνείδησης (υπό την έννοια των προσωπικών αυτοσυνείδητων εμπειριών, σκέψεων, γνώσεων που έχουν αποκτηθεί, αποφάσεων, σχεδίων και μελλοντικών επιδιώξεων, αισθημάτων κ.λπ.), αλλ’ όχι για ανθρώπους, αφού δεν εξετάζεται το τι συμβαίνει με το περιεχόμενο της συνείδησης.
Από τα προαναφερθέντα γίνεται φανερό ότι η διάγνωση του θανάτου του ανθρώπου «στηρίζεται» σε μια αναπόδεικτη υπόθεση, ότι δηλαδή δεν υπάρχει περιεχόμενο της συνείδησης, ενώ αυτό δεν είναι δυνατόν ν' αποδειχθεί.
Στο Β' Παγκόσμιο Συμπόσιο για τον «ε.θ.», το οποίο έγινε το 1996, τονίσθηκε από τη γερμανική αντιπροσωπεία ότι «ασθενείς σε βαθιά κωματώδη κατάσταση με κατεστραμμένο εγκεφαλικό στέλεχος, που πληρούσαν όλα τα κριτήρια θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους αλλά με διατηρημένα τα εγκεφαλικά ημισφαίρια, θα ήταν δυνατόν να σκεφθούν, αισθανθούν κ.λπ.».
Οι σημαντικές εξάλλου δυσχέρειες στην ορθή διάγνωση του «ε.θ.» καταδεικνύονται από το γεγονός ότι, σύμφωνα με τους Goudreau και συν., λιγότερο από 15% των ιατρών εκτελούσαν επαρκώς τη βασική, για τη διάγνωση του «ε.θ.», δοκιμασία της άπνοιας στο Colorado και την California και ότι, σύμφωνα με τον καθηγητή Wijdicks, σε σύνολο 93 «ε.ν.» παιδιών, τα οποία νοσηλεύονταν σε ΜΕΘ στις ΗΠΑ, στο 22% εξ αυτών η διάγνωση του «ε.θ,» ήταν εσφαλμένη.
Απ' όλα όσα αναφέρθηκαν προηγουμένως, καταλήγει κανείς στο συμπέρασμα ότι ο «ε.θ.» δεν ταυτίζεται με το θάνατο του ανθρώπου. Το συμπέρασμα αυτό στηρίζεται στο γεγονός ότι στους «ε.ν.» ασθενείς υπάρχουν υπολειπόμενες λειτουργίες του εγκεφάλου και σχεδόν πλήρεις λειτουργίες του υπόλοιπου σώματος με την κατάλληλη υποστήριξη στις ΜΕΘ και ότι η διάγνωση του «ε.θ.», τουλάχιστον στο μέρος που αφορά τη μη ύπαρξη περιεχομένου της συνείδησης, στηρίζεται σε μια αναπόδεικτη υπόθεση.
«Εγκεφαλικός θάνατος» και μεταμοσχεύσεις οργάνων
Όπως έγινε εμφανές από το πρώτο δημοσίευμα της ad hoc επιτροπής του Harvard, το 1968, για το θέμα του «ε.θ.» και επιβεβαιώθηκε και στην Ελλάδα με τους σχετικούς νόμους που ακολούθησαν, η έννοια του «ε.θ.» συνδέθηκε εξαρχής με τις μεταμοσχεύσεις. Όπως μάλιστα προαναφέρθηκε, διάφοροι ερευνητές θεωρούν ότι ο «ε.θ.» είναι έννοια διαφορετική απ' εκείνη του θανάτου του ανθρώπου και ότι επινοήθηκε για την απόκτηση οργάνων για μεταμοσχεύσεις.
Άλλοι θεωρούν ότι αποδεκτές είναι μόνον οι μεταμοσχεύσεις που γίνονται αφιλοκερδώς, από υγιείς δωρητές εν ζωή, και αφορούν είτε διάφορους ιστούς είτε τον ένα νεφρό, τμήμα του ήπατος ή των πνευμόνων. Οι προαναφερθείσες μεταμοσχεύσεις προϋποθέτουν, οπωσδήποτε, την ελεύθερη συγκατάθεση του δωρητή, αφού προηγηθεί ενημέρωση για τις πιθανές βραχυπρόθεσμες ή μακροπρόθεσμες συνέπειες αυτής της δωρεάς,
Η χώρα μας είναι από τις πρώτες χώρες σ' αυτού του είδους τις μεταμοσχεύσεις, οι οποίες χαρακτηρίζονται από υψηλό αίσθημα φιλαλληλίας και αγάπης για τον πάσχοντα συνάνθρωπο. Είναι αξιοπρόσεκτο το γεγονός ότι σε πρόσφατη έκκληση από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης προσφέρθηκαν τέσσερις εθελοντές να δωρίσουν τμήμα του ήπατος τους σε παιδάκι που το είχε άμεση ανάγκη. Με έκπληξη, όμως, οι υποψήφιοι δωρητές πληροφορήθηκαν ότι ο ισχύων νόμος στη χώρα μας, ο 2737/1999, δεν επιτρέπει μεταμοσχεύσεις από μη συγγενείς δωρητές.
Οι μεταμοσχεύσεις, όμως, από «εγκεφαλικώς νεκρούς» προσκρούουν στο ηθικό δίλημμα ότι οι ασθενείς αυτοί, σύμφωνα με τα προαναφερθέντα, δεν είναι δυνατόν να χαρακτηρισθούν νεκροί. Βέβαια, κάθε κοινωνία είναι δυνατόν να νομοθετεί και να μεταθέτει τα όρια της ζωής και του θανάτου κατά το δοκούν, με την προϋπόθεση, όμως, ότι έχει ενημερώσει επαρκώς τους πολίτες της και έχει εξασφαλίσει τη συγκατάθεση τους.
Φρονούμε ότι και στην προκειμένη περίπτωση, η έλλειψη κλινών στις ΜΕΘ και η έλλειψη οργάνων για μεταμοσχεύσεις δεν αποτελούν επαρκείς λόγους για αλλαγή της έννοιας του θανάτου, διότι το τίμημα αυτού του εγχειρήματος είναι ανυπολόγιστο. Οι προτάσεις που έχουν γίνει για νομοθετική ρύθμιση της αγοραπωλησίας και άλλων οικονομικών συναλλαγών, που αφορούν τη διάθεση ανθρωπίνων οργάνων, ίσως δεν είναι οι σοβαρότερες συνέπειες. Σε διάφορες χώρες έχει ήδη νομοθετηθεί η «τεκμαιρόμενη συναίνεση», ενώ υποστηρίζεται και η άποψη ότι τα όργανα των πολιτών αποτελούν «εθνικό πλούτο» και επομένως είναι στη διάθεση, με την καθιέρωση σχετικής νομοθεσίας, των εκάστοτε κρατούντων!!!
Η πρόσφατα εφαρμοζόμενη πρακτική των μεταμοσχεύσεων από «δωρητές», των οποίων έχει σταματήσει η καρδιακή λειτουργία (non-heart beating donors) είτε αυτόματα (χωρίς να έχει γίνει προσπάθεια καρδιοπνευμονικής αναζωογόνησης) είτε κατόπιν άρσης της θεραπευτικής αγωγής του ασθενούς (με τη συγκατάθεση του ίδιου ή του περιβάλλοντος του) συνιστά στην πραγματικότητα μία συγκεκαλυμμένη μορφή ευθανασίας σε συνδυασμό με την «τεκμαιρόμενη συναίνεση», σε ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις.
Εάν, τέλος, επικρατήσει, όπως διαφαίνεται, ως κριτήριο «ε.θ.» η θεωρούμενη απώλεια των ανώτερων διανοητικών λειτουργιών και της προσωπικότητας του ανθρώπου, τότε θα χαρακτηρίζουμε νεκρούς -και θα χρησιμοποιούνται ως «αναλώσιμα υλικά»- ακόμη και ασθενείς που έχουν δική τους αυτόματη αναπνοή. Ήδη, άλλωστε, ο όρος «υλικό» άρχισε να χρησιμοποιείται για τα έμβρυα, με σκοπό τη νομική κάλυψη των πειραμάτων για δημιουργία οργάνων με την τεχνική της (θεραπευτικής) κλωνοποίησης!
Είναι επαρκώς ενημερωμένες οι συντεταγμένες εξουσίες, αλλά και οι Έλληνες πολίτες, για όλες αυτές τις δυνητικές συνέπειες;
* Αναπληρωτής καθηγητής Α.Π.Θ, διευθυντής του Εργαστηρίου Πυρηνικής Ιατρικής του Ιατρικού Τμήματος του Α.Π.Θ., ΓΠΝ Θεσσαλονίκης «Ιπποκράτειο».
ΙΑΤΡΙΚΑ (ΕΝΘΕΤΟ «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ») - 19 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2002
|
Απόσπασμα:
Αρχική Δημοσίευση από victorakos
Δωρητές οργάνων και εγκεφαλικός θάνατος
COPYRIGHΤ 2002 ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ "ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ"
Θέλοντας να συμβάλλουμε στον προβληματισμό γύρω από τα σημαντικά αυτά θέματα, δημοσιεύουμε αυτό το κείμενο, προς εξέτασιν και έρευνα του θέματος. Πολλοί από εμάς ευχαρίστως θα δωρίζαμε κάποιο από τα όργανά μας μετά θάνατον, για χάρη κάποιων συνανθρώπων μας. Τα όργανά μας όμως αφαιρούνται μετά θάνατον; ΄Η αφαιρούνται μόλις επέλθει ο λεγόμενος "Εγκεφαλικός Θάνατος"; Πώς δημιουργήθηκε ο όρος "Εγκεφαλικός Θάνατος"; Γιατί συνεχίζονται οι αμφισβητήσεις και ο διχασμός στην Ελληνική και διεθνή επιστημονική κοινότητα; Γιατί κάποιοι επιστήμονες αρνούνται ότι ο "Εγκεφαλικός Θάνατος" ταυτίζεται με τον οριστικό βιολογικό θάνατο;
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Οι περισσότεροι δωρητές οργάνων φαίνεται να αγνοούν τον όρο "Εγκεφαλικός Θάνατος" και το τι συμβαίνει πραγματικά στο χειρουργείο.
"Όταν διαβάζουν τη φράση 'μετά το θάνατό μου' πολλοί φαντάζονται ένα πτώμα χωρίς σφυγμό και θα τρόμαζαν αν μάθαιναν ότι η φράση 'μετά το θάνατό μου' σημαίνει πραγματικά 'αφού θα βρίσκομαι σε κατάσταση κώματος και άπνοιας, αλλά όλα τα άλλα όργανά μου θα δουλεύουν και ότι θα με πετσοκόβουν ενώ θα είμαι ακόμα ροδαλός και ζεστός, και η καρδιά μου ακόμα θα χτυπά κανονικά και το αίμα μου θα κυκλοφορεί' . Επιπλέον, κανείς δεν πληροφορείται ότι το σκεπτικό της εξίσωσης του 'Εγκεφαλικού Θανάτου' με το θάνατο παραμένει διαμφισβητούμενο και ότι εξακολουθούν να συσσωρεύονται εμπειρικές αποδείξεις, οι οποίες γεννούν σοβαρές αμφιβολίες ως προς τη λογική της επικρατούσας τάσης. Έτσι, συστηματικά αποκρύπτονται πληροφορίες εξαιρετικά σημαντικές για την ηθική λήψη της απόφασης του μελλοντικού δότη οργάνων." Με αυτά τα λόγια μας εισάγει στο πρόβλημα ο διεθνούς φήμης Καθηγητής Παιδ. Νευρολογίας στο UCLA (Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, Λος Άντζελες), Dr. Alan Shewmon.[1]
Πράγματι, τόσο η έννοια του "Εγκεφαλικού Θανάτου", όσο και η εφαρμογή των κριτηρίων διάγνωσής του, εξακολουθούν να επιφέρουν πλήθος αντιδράσεων στην επιστημονική κοινότητα. Κορυφαίοι επιστήμονες στην Ελλάδα (Κ. Καρακατσάνης 2001, Ε. Παναγόπουλος 1998, Μ. Βρεττός 1999, Ι. Κουντουράς 1999, Κ. Χριστοδουλίδης 1995, Ν. Μπαλαμούτσος 1999, Ν. Κωνσταντινίδης 1999, Μ. Γκιάλα 1999, A. Αβραμίδης 1995, Π. Κούγιας 1999, Α. Γουλιανός 1999, κ.α.) και στο εξωτερικό (R. D. Truog 1992, D. A. Shewmon 1997, R. M. Taylor 1997, κ.α.), έχοντας έλθει αντιμέτωποι με τον "Εγκεφαλικό Θάνατο" εκφράζουν σοβαρές επιστημονικές ενστάσεις ή και δεν διστάζουν να προτείνουν ακόμη και αυτήν την πλήρη εγκατάλειψη της έννοιας του " Εγκεφαλικού Θανάτου".[2]
"O 'Εγκεφαλικός Θάνατος'...", (δηλώνει ο Καθηγητής Παιδ. Αναισθησιολογίας στο Harvard και Διευθυντής Μον. Εντατ. Θεραπείας στο Παιδιατρικό Νοσοκομείο Βοστώνης Dr. Robert D. Truog), "...παραμένει ασυνάρτητος στη θεωρία και συγκεχυμένος στην πράξη. Επιπλέον, ο μόνος σκοπός που εξυπηρετείται από την έννοια (του ΕΘ) είναι η διευκόλυνση εξεύρεσης οργάνων προς μεταμόσχευση."[3] Aξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι στην πολιτεία New Jersey των ΗΠΑ πριν μερικά χρόνια πέρασε ένας νόμος που απαγορεύει στο γιατρό να εξαγγείλει νεκρό κάθε ασθενή, ο οποίος αντιτίθεται προς την ιδέα του "Εγκεφαλικού Θανάτου".[4]
ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
Ο Επίκουρος Καθηγητής Νευρολογίας στο Πανεπιστήμιο του Ohio, Dr. Robert M. Taylor ορίζει το θάνατο ως "το γεγονός που χωρίζει τη διαδικασία του θνήσκειν (the process of dying) από τη διαδικασία της αποσύνθεσης (the process of disintegration)" και τονίζει ότι "το καταλληλότερο κριτήριο θανάτου στα ανθρώπινα όντα είναι η μόνιμη παύση της κυκλοφορίας του αίματος"[5]. Aυτός είναι και ο ορισμός που δέχονται και άλλοι ειδήμονες.[6]
Στην Ελλάδα ο κ. Εμμανουήλ Παναγόπουλος, Αναπληρωτής Διευθυντής της Β΄ Χειρουργικής Κλινικής του Νοσοκομείου "Άγιος Σάββας" και Καθηγητής Χειρουργικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, δηλώνει ξεκάθαρα ότι " Ο 'Εγκεφαλικός Θάνατος' είναι διαδικασία θανάτου, πορεία προς το θάνατο, αλλά όχι θάνατος."[7] Μάλιστα, ερωτηθείς ο κ. Παναγόπουλος εάν στον "εγκεφαλικά νεκρό" έχει αρχίσει η αποσύνθεση του οργανισμού, απαντά ότι δεν μπορεί να γίνει τέτοιος ισχυρισμός, εφόσον "αυτό που εμείς οι γιατροί κάνουμε με τεχνολογική υποστήριξη σε έναν 'εγκεφαλικά νεκρό' είναι η αναστολή της επελεύσεως του θανάτου. Δηλαδή δεν υπάρχει τότε αποσύνθεση."[8] Επιπλέον, ο επίσης διακεκριμένος επιστήμονας κ. Κωνσταντίνος Καρακατσάνης, Αναπληρωτής Καθηγητής Πυρηνικής Ιατρικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης διατείνεται ότι "ο σωματικός θάνατος δεν είναι μια συνεχιζόμενη διεργασία, αλλά ένα στιγμιαίο γεγονός".[9]
Τέλος, ο Dr. Alan Shewmon, ενώ αρχικά ήταν υπέρμαχος του "Εγκεφαλικού Θανάτου", μελετώντας "εγκεφαλικά νεκρούς" με παρατεταμένη επιβίωση άλλαξε θέση και πλέον δηλώνει απερίφραστα ότι "μόνον ο κυκλοφορικός-αναπνευστικός ορισμός (του θανάτου) μπορεί να γίνει καθολικά αποδεκτός.[10]"
ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΟΥ "ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ"
Όταν το 1967 έγινε στη Νότια Αφρική η πρώτη μεταμόσχευση καρδιάς, τέθηκε ο κίνδυνος να παρέμβει η Δικαιοσύνη. Για να αποφευχθεί λοιπόν αυτό, μία ήταν η λύση: να επαναπροσδιορισθεί ο θάνατος.[11] Ετσι, το 1968 ορίζεται για πρώτη φορά από την ad hoc επιτροπή της Ιατρικής Σχολής του Harvard o "Eγκεφαλικός Θάνατος" ως ένα νέο κριτήριο θανάτου με την αιτιολογία
"α) ότι οι ευρισκόμενοι σε βαθύ, απνοϊκό κώμα ασθενείς αποτελούν φορτίο (sic) για τους εαυτούς τους, τις οικογένειές τους και τα νοσοκομεία και β) ότι είναι δυνατόν να προκύψουν διαφωνίες για την απόκτηση των οργάνων των 'εγκεφαλικά νεκρών' ασθενών προς μεταμόσχευση εάν εξακολουθούσαν να ισχύουν τα παλαιά κριτήρια του θανάτου."[12]
Σύμφωνα με την Mita Giacomini, έγκριτη ερευνήτρια, η οποία μελέτησε εκτενώς τα πρακτικά της ad hoc επιτροπής του Harvard, η ληφθείσα απόφαση παραποιήθηκε και νοθεύτηκε σε σχέση με τα επιστημονικά ιατρικά δεδομένα. Το πόρισμα της έρευνας ήταν ότι "τα κριτήρια του "Εγκεφαλικού Θανάτου" δεν δημιουργήθηκαν από τα φυσικά χαρακτηριστικά του νεκρού ή από τις δυνατότητες των διαγνωστικών και υποστηρικτικών τεχνολογιών. Τα εγκεφαλικά νεκρά άτομα έπρεπε να δημιουργηθούν, να αναγνωρισθούν, να περιγραφούν και να οριστούν με την ανάπτυξη των κριτηρίων του "Εγκεφαλικού Θανάτου". Ο "Εγκεφαλικός Θάνατος" ήταν ένα κοινωνικό και κλινικό κατασκεύασμα."[13] Πράγματι, πλήθος επιστημόνων (Taylor 1997, Truog 1997, Raper & Fisher 1995[14], κ.α.) συμφωνούν ότι η έννοια του "Εγκεφαλικού Θανάτου" είναι διαφορετική από αυτήν του θανάτου και ότι επινοήθηκε για την απόκτηση οργάνων ('harvesting') για μεταμόσχευση.
Η ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ ΤΟΥ "ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ"
1. Ο "Εγκεφαλικός Θάνατος" ορίζεται διαφορετικά από χώρα σε χώρα και με το πέρασμα του χρόνου παρατηρείται "προοδευτική ελάττωση των απαραίτητων προϋποθέσεων για τη διάγνωσή του"[15]. Έτσι, το 1968, η επιτροπή Harvard όρισε ως κριτήριο "Εγκεφαλικού Θανάτου" την κατάργηση της δραστηριότητας ολόκληρου του ΚΝΣ (Κεντρικού Νευρικού Συστήματος), ενώ το 1981 η νέα επιτροπή εμπειρογνωμόνων για το θέμα του θανάτου που συστήθηκε από τον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ διατύπωσε τον νέο "ενιαίο ή ομοιόμορφο" ορισμό ("uniform determination") του θανάτου, σύμφωνα με τον οποίο ένας άνθρωπος είναι νεκρός εάν εμφανίζει είτε: α) μη αναστρέψιμη παύση των λειτουργιών της κυκλοφορίας και της αναπνοής, είτε β) μη αναστρέψιμη παύση όλων των λειτουργιών ολόκληρου του εγκεφάλου, συμπεριλαμβανομένου και του εγκεφαλικού στελέχους[16].
Το 1971 δύο νευροχειρουργοί από το Πανεπιστήμιο της Minnesota, οι Mohandas και Chou πρότειναν ως νέο κριτήριο "Εγκεφαλικού Θανάτου" τη μη αναστρέψιμη παύση των λειτουργιών του εγκεφαλικού στελέχους.[17] Τα κριτήρια αυτά του 1971, γνωστά ως "κριτήρια της Minnesota", είναι σήμερα αποδεκτά στη Μεγάλη Βρετανία και την Ελλάδα, ενώ στην Αμερική ισχύουν τα πιο αυστηρά κριτήρια του 1981[18]. Μάλιστα ο Καθηγητής Παθολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Αθανάσιος Αβραμίδης ζητά να γίνει επανατοποθέτηση του ΚΕ.Σ.Υ. (Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας) σε ότι αφορά στη διάγνωση του "Εγκεφαλικού Θανάτου", ώστε να υπάρξει εναρμόνιση με τον "ομοιόμορφο" ("uniform") ορισμό του θανάτου.[19] Από την άλλη, το 1996 στο 2ο Παγκόσμιο Συμπόσιο για τον "Εγκεφαλικό Θάνατο", "γίνεται προοδευτικά αποδεκτό ότι ο "Εγκεφαλικός Θάνατος" εξισώνεται με την μη αναστρέψιμη απώλεια της συνείδησης και δεν αποτελεί κριτικής σημασίας γεγονός για την διάγνωσή του εάν υπάρχουν βιολογικές (φυτικές) εκδηλώσεις της ζωής."[20]
2. Σοβαρές ενστάσεις έχουν διατυπωθεί για την τεκμηρίωση του όρου "νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους", επειδή "είναι όρος παθολογο-ανατομικός και δύναται να τεκμηριωθεί μόνον μετά την μεταθανάτια αφαίρεση του εγκεφάλου του ασθενούς και εξέτασή του από ειδικό παθολογοανατόμο.[21]" 'Ετσι λοιπόν, υποστηρίζεται από επιστήμονες στην Ελλάδα και το εξωτερικό ότι "ο 'Εγκεφαλικός Θάνατος' ουδέποτε απέκτησε ακριβή κλινική ή παθολογο-ανατομική βάση και για το λόγο αυτό τα κριτήρια διάγνωσής του είναι αυθαίρετα."[22]
3. Ασθενείς που πληρούσαν τα κριτήρια του "Εγκεφαλικού Θανάτου" επέζησαν πολύ περισσότερο από την προβλεπόμενη περίοδο επιβίωσης, η οποία είναι συνήθως μικρότερη των 2 εβδομάδων.[23] Oι Truog (1992), Shewmon (1998), Kαρακατσάνης (2001) αναφέρουν περιπτώσεις "εγκεφαλικά νεκρών" που επέζησαν από 36 ημέρες έως 6 μήνες και λίγες περιπτώσεις ασθενών που επέζησαν ή επιζούν από 6 μήνες έως και 17 έτη από τη διάγνωση του "εγκεφαλικού θανάτου". Δηλαδή, "ο 'Εγκεφαλικός Θάνατος' δεν οδηγεί σε άμεση καρδιακή παύση."[24] Ή αλλιώς, άλλο η πρόγνωση του θανάτου και άλλο η διάγνωσή του.
4. Οι δυσχέρειες στη διάγνωση του "Εγκεφαλικού Θανάτου" φάνηκαν ξεκάθαρα όταν "το έτος 1989 σε μελέτη που αφορούσε ιατρούς και νοσοκόμους εμπλεκόμενους στη λήψη οργάνων για μεταμόσχευση διαπιστώθηκε ότι μόνον το 42% των ιατρών και το 25% των νοσοκόμων ταυτοποιούσαν σωστά τα νομικά και ιατρικά κριτήρια για τον προσδιορισμό του θανάτου, αποκαλύπτοντας έτσι τη σύγχυση που υπάρχει σχετικά με το θέμα αυτό."[25] Επίσης, σε νεότερη μελέτη του 1999 μόνον το 39% των παιδιάτρων όριζαν σωστά τον "Εγκεφαλικό Θάνατο, ενώ οι νευρολόγοι και οι νεογνολόγοι ήταν λιγότερο ακριβείς από τους παιδιάτρους-εντατικολόγους στο να ορίσουν σωστά τον "Εγκεφαλικό Θάνατο" και να καθορίσουν την αναγκαιότητα ή μη των επιβεβαιωτικών δοκιμασιών.[26] Επίσης, σύμφωνα με τον E. Wijdicks, Καθηγητή Νευρολογίας στην Mayo Clinic (ΗΠΑ), σε σύνολο 93 "εγκεφαλικά νεκρών" παιδιατρικών ασθενών, από το 22% των περιπτώσεων δεν αφαιρέθηκαν τελικά τα όργανα, παρότι είχε δοθεί συγκατάθεση από τους γονείς, διότι "μετά από προσεκτική νευρολογική εξέταση διαπιστώθηκε ότι η διάγνωση του 'Εγκεφαλικού Θανάτου' ήταν εσφαλμένη".[27]
5. Αξιοπρόσεκτο είναι ότι οι "εγκεφαλικά νεκροί", καταλλήλως υποστηριζόμενοι, διατηρούν σταθερή θερμοκρασία και ορισμένοι "εγκεφαλικά νεκροί" διατηρούν νωτιαία αντανακλαστικά, απορροφούν και αφομοιώνουν τροφές, κερδίζουν βάρος, επουλώνουν τραύματα, κυοφορούν για εβδομάδες ή μήνες και γεννούν (με καισαρική τομή) βιώσιμα νεογνά.[28]
6. Παρόλο που σύμφωνα με την απόφαση 9/20-3-1985 του ΚΕ.Σ.Υ. ο θάνατος ορίζεται ως η ανεπανόρθωτη απώλεια της ικανότητας για συνείδηση σε συνδυασμό με την ανεπανόρθωτη απώλεια της ικανότητας για αυτόματη αναπνοή "δεν υπάρχουν καθιερωμένα ιατρικά κριτήρια διάγνωσης της απώλειας του περιεχομένου της συνείδησης, δεδομένου ότι η συνείδηση είναι υποκειμενικό βίωμα".[29] Έτσι, η Γερμανική αντιπροσωπεία στο Β΄ Παγκόσμιο Συνέδριο για τον "Εγκεφαλικό Θανατο" το 1996 υποστήριξε ότι δεν είναι δυνατόν να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να έχουν οι "εγκεφαλικά νεκροί" τη δυνατότητα να αισθανθούν και να σκεφθούν.[30]
7. Τι σημαίνουν οι ασυνήθεις κινήσεις, γνωστές ως "Lazarus Sign", που κάνουν κάποιοι "εγκεφαλικά νεκροί"; Σχετικά με αυτές τις κινήσεις, ο παγκοσμίως γνωστός Καθηγητής Νευρολογίας Fred Plum υποστηρίζει ότι είναι "ημισκόπιμες (semi-purposeful) και ημικατευθυνόμενες (semi-directed) από τον 'εγκεφαλικά νεκρό' ".[31]
8. Τι σημαίνουν οι σπάνιες, αλλά καταγεγραμμένες περιπτώσεις επαναφοράς από "Εγκεφαλικό Θάνατο";[32]
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Συμπερασματικά, επειδή η έννοια του "Εγκεφαλικού Θανάτου" δεν είναι ούτε στην Ελλάδα ούτε διεθνώς ομόφωνα αποδεκτή, προτείνουμε να επανεξετασθεί η ταύτιση του θανάτου με τον "εγκεφαλικό θάνατο" καθαρά επιστημονικά, χωρίς άλλου είδους σκοπιμότητες.
[1] Shewmon DA. "Brainstem Death", "Brain Death" and Death: A Critical Re-evaluation of the Purported Equivalence. Issues in Law and Medicine , 1998, Vol 14, No 2.
[2] ibid & Truog RD. Is it time to abandon brain death? Hastings Cent Rep (United States), 1997.
[3] ibid
[4] Olick RS. Brain Death, Religious Freedom, and Public Policy New Jersey's Landmark Legislative Initiative, KENNEDY INST, ETHICS J, 1991.
[5] Taylor RM. Reexamining the definition and criteria of death. Sem Neurol 1997, Vol. 17, No 3.
[6] Bernat JL. The definition, criterion and statute of death. Sem Neurol 1984: 4.
[7] Παναγόπουλος ΕΔ. Η Απομυθοποίηση του Εγκεφαλικού Θανάτου. Θέματα Αναισθησιολογίας και Εντατικής Ιατρικής, τόμος 8, τεύχος 17, Νοέμβριος 1998.
[8] Συνέντευξη του ΕΔ Παναγόπουλου στη Χαρά Λιαναντωνάκη, Περιοδικό 'Nemecis', Ιούλιος 2001.
[9] Καρακατσάνης Κ. "Εγκεφαλικός Θάνατος" Ταυτίζεται με το θάνατο του ανθρώπου; University Studio Press, Β' έκδοση 2001, σελ.107.
[10] ιδέ 1
[11] ιδέ 7
[12] A definition of irreversible coma. Report of the ad hoc committee of the Harvard Medical School to examine the definition of brain death. JAMA 1968, 205 : 85-88.
[13] Giacomini M. A Change of Heart and a Change of Mind? Technology and the Redefinition of Death in 1968. Soc Sci Med 1997, Vol 44, No 10 : 1465-1482
[14] Raper RF, Fisher MN. Brain Death and Organ Transplantation. A point of view. Anaesth. Intens.Care 1995. 23:16-19
[15] Καρακατσάνης Κ. "Εγκεφαλικός Θάνατος" Ταυτίζεται με το θάνατο του ανθρώπου; University Studio Press, Β 'έκδοση 2001, σελ.92.
[16] ibid σελ. 90, 18.
[17] Mohandas A, Chou SN. Brain death. A clinical and pathological study. J Neurosurg 1971 35: 211-218
[18] ιδέ 7 & 8
[19] Αβραμίδης Αθ. Ευθανασία, Ακρίτας 1995.
[20] ιδέ 15
[21] Βρεττός Μ., Καρακατσάνης Κ, Μπαλαμούτσος Ν, Τσανάκας Ι. et al., 'Eλλείμματα' του νόμου για τις μεταμοσχεύσεις Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 12/9/99
[22] ibid
[23] Truog RD, Fackler JC. Rethinking brain death. Crit Care Med 1992, 20.
[24] ιδέ 1
[25] Μπαλαμούτσος Ν, Καρακατσάνης Κ. Εγκεφαλικός Θάνατος Μήπως χρήζει επανεξέτασης; Ιατρική 1999, 76: 3
[26] Van Norman G. Can Brain Death Testing Be Perfect? Anesth 2000, Vol.92., No 4.
[27] Wijdicks EFM, Rochester MN, Bernat JL, Lebanon NH. Letter to the Editor. Neurol 1999, 53
[28] Βρεττός Μ, Καρακατσάνης Κ, Κουντουράς Ι, Γουλιανός Α et al. Μεταμοσχεύσεις - Επιστημονικές επιφυλάξεις για το νέο νόμο Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 10/10/1999 & Aρχιμ. Τσιούτσικας Λουκάς (ιατρός - ιεροκήρυκας), Προβληματισμοί περί το θέμα των μεταμοσχεύσεων, Παρακαταθήκη, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2000, τεύχος 14.
[29] ιδέ 9, σελ. 74
[30] Machado C, Garcia OD , Roman JM, Parets JM. Four years after the "First International Symposium on Brain Death" in Havana: could a definitive conceptual reapproach be expected? In: Brain Death. Developments in Neurology 9, Amsterdam 1995.
[31] Plum F. Clinical standards and technological confirmatory tests in diagnosing brain death. In : The definition of death. Contemporary controversies. Youngner SJ, Arnold Rm, Schapiro R, Eds, The Johns Hopkins University, Baltimore and London, 1999, σελ. 34-65.
[32] ιδέ 19 & Αβραμίδης Αθ. Μεταμοσχεύσεις - Προβληματισμοί και Διλήμματα, ΤΗΝΟΣ, 2002 & Ιερά Μητρόπολη Γουμενίσσης, Αξιουπόλεως και Πολυκάστρου, 'Ενας νέος, εγκεφαλικά νεκρός, ανέζησε - μέγα θαύμα της πίστεως - συγκλονιστική μαρτυρία. Επαγγελία, Μάιος 2001, αρ.φύλ. 96.
COPYRIGHΤ 2002 ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ "ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ"
|
|
16-12-2012, 03:24
Αλλαγή σε γραμμικό τρόπο
